عدالت ترمیمی به‌عنوان یک الگوی نوین در پاسخ به جرم، بر ترمیم آسیب‌های ناشی از جرم، مشارکت فعال بزه‌دیدگان، بزهکاران و جامعه محلی تأکید دارد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و میدانی، به بررسی چالش‌های اجرایی عدالت ترمیمی در نظام حقوقی ایران می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که موانع فرهنگی، نبود سازوکارهای قانونی شفاف، و مقاومت نهادهای سنتی قضایی، مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی این مدل هستند. در پایان، راهکارهایی نظیر اصلاح قوانین، آموزش قضات و جامعه مدنی، و توسعه نهادهای میانجی‌گری محلی ارائه می‌شود.

1. مقدمه

عدالت ترمیمی (Restorative Justice) در مقابل عدالت کیفری سنتی قرار می‌گیرد و به جای مجازات صرف، بر مسئولیت‌پذیری بزهکار، جبران خسارت بزه‌دیده، و بازگرداندن آرامش به جامعه تمرکز دارد. در ایران، اگرچه مفاهیمی مانند صلح و سازش در فقه اسلامی و قوانین مدنی وجود دارد، اما نظام قضایی هنوز به‌صورت گسترده از این الگو استفاده نمی‌کند. این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که چگونه می‌توان عدالت ترمیمی را در ایران نهادینه کرد و چه موانعی بر سر راه آن وجود دارد؟

2. مبانی نظری عدالت ترمیمی

عدالت ترمیمی بر سه اصل استوار است:

1. تمرکز بر بزه‌دیده (جبران خسارت روحی و مادی)

2. مسئولیت‌پذیری بزهکار (پذیرش تقصیر و تلاش برای جبران)

3. مشارکت جامعه (حل تعارض در سطح محلی)

این مدل در کشورهایی مانند نیوزیلند، کانادا و برخی کشورهای اروپایی به‌صورت موفق اجرا شده است.

3. جایگاه عدالت ترمیمی در حقوق ایران

در نظام حقوقی ایران، برخی نهادها شباهت به عدالت ترمیمی دارند، از جمله:

– صلح و سازش (مواد 752 تا 770 قانون مدنی)

– دیات و قصاص (امکان عفو و پرداخت دیه در قوانین جزایی)

– شوراهای حل اختلاف (به عنوان نهاد شبه‌ترمییمی)

با این حال، این نهادها عمدتاً در دعاوی مدنی کاربرد دارند و در جرایم کیفری به‌ندرت استفاده می‌شوند.

4. چالش‌های اجرای عدالت ترمیمی در ایران

4-1. موانع قانونی

– عدم تصریح روش‌های عدالت ترمیمی در قوانین کیفری

– حاکمیت نگاه سزادهنده در قوانین جزایی ایران

4-2. موانع فرهنگی و اجتماعی

– ناآگاهی عمومی از مزایای عدالت ترمیمی

– مقاومت سنتی در برابر روش‌های غیرکیفری

4-3. موانع ساختاری

– کمبود نهادهای تخصصی میانجی‌گری

– عدم آموزش کافی قضات و وکلا در این زمینه

5. راهکارهای اجرایی کردن عدالت ترمیمی در ایران

1. اصلاح قوانین: تدوین مقررات شفاف برای استفاده از روش‌های ترمیمی در جرایم غیرخشونت‌آمیز.

2. آموزش و فرهنگ‌سازی: برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای قضات، نیروی انتظامی و جامعه مدنی.

3. تقویت نهادهای محلی: گسترش شوراهای حل اختلاف با اختیارات بیشتر در امور کیفری.

4. پژوهش و الگوبرداری: مطالعه تجربیات موفق کشورهای دیگر و تطبیق آن با شرایط ایران.

6. نتیجه‌گیری

عدالت ترمیمی می‌تواند به کاهش حجم پرونده‌های قضایی، افزایش رضایت بزه‌دیدگان و پیشگیری از تکرار جرم کمک کند. برای اجرای موفق آن در ایران، نیاز به همکاری نهادهای قانون‌گذاری، قضایی و جامعه مدنی است. این مقاله پیشنهاد می‌کند که طرح‌های آزمایشی در برخی شهرها اجرا شود و نتایج آن ارزیابی گردد.

منابع

– زندی، م. (1398). عدالت ترمیمی در حقوق کیفری ایران. تهران: انتشارات خرسندی.

– مرکز مطالعات توسعه قضایی. (1400). گزارش عملکرد شوراهای حل اختلاف.

– Zehr, H. (2015).The Little Book of Restorative Justice. Good Books.

این مقاله می‌تواند مبنایی برای سیاست‌گذاران، حقوقدانان و پژوهشگران ایرانی باشد تا به توسعه عدالت ترمیمی در ایران کمک کنند.

#امین_مقدم